یک روز در کلاس استاد شفیعی کدکنی؛ شلوغ ترین کلاس دنیا! - مجله زیبایی زندگی

اینکه بخواهیم به خانه اش برویم کمی سخت بود و طبیعتا ایجاد مزاحمت می کرد. برای همین سه شنبه های دوست داشتنی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران را انتخاب کردیم.

کلاسی متفاوت از بقیه کلاس ها

عبدالحسین زرین کوب، ادیب و تاریخ نگار، در مطلب کوتاهی که برای سفرنامه باران، نقد و تحلیل اشعار محمدرضا شفیعی کدکنی نوشته است، آورده: حق آن است که کمتر دیده ام محققی راستین در شعر و شاعری هم پایه ای عالی احراز کند و خرسندم که این استثنا را در وجود آن دوست عزیز کشف کردم.

کم نیستند بزرگان ادبیات معاصر که از قدر و اعتبار شفیعی کدکنی در زمینه شعر و آثار انتقادی، نوشته و گفته باشند و قدر کلام من نیز کفایت این مهم نیست. لاجرم به قدر توان به کلاس درس او رفتیم تا پای درس ادبیات او بنشینم.

19 مهرماه، تولد شفیعی کدکنی است، سال هاست برای ادبیات این مرز و بوم زحمت کشیده و شاگردان زیادی از دنیای ادبیات معاصر پای درس او نشسته اند. شنیده بودم که استاد شاعر به تواضع گفته است: من از دانشجو ها یاد می گیریم و به عشق آن ها به اینجا می آیم. و صد البته که مهربانی و تواضع از بزرگان خوش نماست.

در آستانه زادروز استاد شفیعی کدکنی به دانشگاه تهران رفتیم و آنچه می خوانید شرح یک دیدار ساده از کلاس درس اوست. ساعت حدود 9:30 بود که با سبد گل وارد کلاس شدم، همه نیمکت ها پر بود و بعد از گذاشتن دسته گل روی میز، روی زمین نشستم و نگاهم را به شاگردانی دوختم که مشخص بود از 8 صبح به کلاس آمده اند.

ورود برای عموم آزاد است به قدر اندازه کلاس. پسری که جلوی کلاس ایستاده بود و همه را راهنمایی می کرد، صدایم کرد و گفت: ببینید، استاد ناراحت می شوند اگر گل را ببینند یا تولدشان را تبریک بگویید، ممکن است کلاس را ترک کنند، پس اگر ممکن است گل را بعد از کلاس به ایشان بدهید. حرفش را قبول می کنم و دوباره برمی گردم و روی زمین می نشینم و گل را هم کنارم می گذارم.

کلاس را برانداز می کنم تا حس و حال دانشجو ها را ببینم؟ جالب است بین آن هایی که روی زمین نشستند هم مرجان شیرمحمدی، بازیگر سینما و همسر بهروز افخمی، همان جلوی در کلاس نشسته؛ چند نفری برای نشستن روی نیمکت تعارف می کنند، می گوید: راحتم. سن و سال ها متفاوت است، ولی اکثرا جوان هستند.

تفکیک شدن کلاس به خاطر شلوغی

کلاس تقریبا شلوغ شده است و هر جایی که برای نشستن بوده است پر شده، برخلاف تصوری که داشتم ساعت 10 کلاس شروع نشد و از دختری که کنارم نشسته بود، پرسیدم پس کی کلاس شروع می گردد که ا و گفت: این کلاس برای کسانی است که دانشجوی دکتری یا دکتری تخصصی هستند، اما خب، چون از همه جا برای این کلاس می آمدند و سوال داشتند، دانشجو های دکتری اعتراض کردند که نمی توانند سوال هایشان را بپرسند.

برای همین کلاس تقسیم شد، استاد شفیعی کدکنی ساعت 10 تا 11 را برای دانشجو های دکتری گذاشتند و از 11 تا 12 هم به این کلاس می آیند تا سوال های مابقی دانشجویان را جواب دهند.

از فرصت استفاده می کنم و از دختر می پرسم: دانشجوی همین دانشگاه و کلاس هستید؟ می گوید: نه، من دانشجوی ادبیات از یک دانشگاه دیگر هستم، اما آنقدر استاد شفیعی را دوست دارم که همیشه با خواهرم وقت مان را خالی می کنیم و به این کلاس می آییم.

می پرسم: خب این دوست داشتن از کجا می آید؟ فرق ایشان با اساتید دیگر چیست؟ مکثی می کند و می گوید: ببینید استاد شفیعی مثل خیلی از اساتید، این گونه نیست که فقط کتابی منتشر کرده باشد، بلکه در ادبیات خودشان نظر و نگاه دارند، این خیلی مهم است، تصحیح هایی که بر کتاب های مختلف دارند واقعا برای دانشجو ها راهگشاست و نکته مهم تر همین کلاس هاست که ایشان سوالات مان را جواب می دهند و همین برای من دانشجو کافی است.

احساسات کلامی را نگویید!

صحبت مان که تمام می گردد، همان پسری که گفت گل را به استاد نده، روبه روی همه قرار می گیرد و می گوید: باید چند نکته را بگویم که همه رعایت کنید، سوال هایتان را روی برگه ای بنویسید و به ما تحویل دهید تا به استاد بدهیم، سوال های مشابه نپرسید، لطفا احساسات کلامی تان را هم بیان نکنید، چون استاد خوش شان نمی آید! حرف هایش که تمام می گردد، برخی زیر لب غرولندی می کنند.

چند نفری هم با هم می خندند. پسری که گوشه کلاس نشسته است، با دوستانش صحبت می کند و می گوید: جمعه تولد استاد است، کاش ما هم چیزی خریده بودیم که شادمانش کنیم. دوستش می گوید: این ها که می گویند استاد ناراحت می گردد. پسر اولی می گوید: نه بابا، سال قبل بچه ها برایش تولد گرفتند، خیلی شادمان شد و تشکر کرد.

سوال خوب بپرسید

وسط نگاهم که در کلاس می چرخید، دیدم دانشجویان بلند شدند. استاد ادبیات وارد کلاس شد و روی صندلی نشست و، چون همه جلسات ضبط می گردد، میکروفنی را به لباسش وصل کردند و پشت میکروفن گفت: الان صدام به انتهای کلاس می رسه؟، چون هنوز میکروفن وصل نشده، همه می گویند: نه؛ خنده اش می گیرد و به کسی که میکروفن را به لباسش وصل می کند، می گوید: این دستگاه شما همیشه ایرادی داره، باید یه کاری کنیم که درست بشه.

دوباره همه می خندد و بعد از درست شدن میکروفن می گوید: خب، سوال ها را شروع کنیم، اما سعی کنید برای اینکه وقت دوستان تان را نگیرید، سوال های تکراری را حذف کنید و سوال خوب بپرسید. بلند هم بگویید که گوشم بشنود.

تفاوت عرفان نظری و عملی از نگاه شفیعی کدکنی

دختری که سوال ها را جمع کرده است، اولین برگه را به دست شفیعی کدکنی می دهد و او هم با برداشتن عینک برگه را می خواند و می گوید: سوال این است که در تفاوت عرفان ابن عربی و عرفان مکتب خراسان، آیا می توان نبودن یک تئوری مشخص فلسفی عرفان و خراسانی را در نظر گرفت؟ آیا می گردد گفت عرفان خراسان صرفا عمل گراست؟

سوال که تمام می گردد به دختری که جلوی صندلی اش نشسته، استاد می گوید: سوال تو است؟ و دختر تایید می کند و شفیعی ادامه می دهد و می گوید: سوال سنجیده ای است، برای کسانی که علاقه مند به مطالعات عرفانی از منظر تاریخی و نظریه عرفان باشند، اگر کتاب زبان شعر در نزد صوفیه را خوانده باشید، آنجا در چندین فصل مختلف تفاوت بنیادی عرفان خراسان را گفته ام.

وقتی از خراسان حرف می زنیم، شمس تبریزی هم خراسانی است، عین القضات همدانی هم خراسانی است، این به معنای حصر در جغرافیای خراسان بزرگ یا ماوراءالنهر نیست، همه بزرگان از جمله عین القضات همدانی و شمس تبریزی زیر چتر مفهومی عرفان خراسان قرار می گیرند.

به دلیل اینکه ما می خواهیم پارادایم های هند و این جریان را بیشتر با ابن عربی شکل دهیم و در حوزه پارادایم های ابن عربی قابل فهمیدن است و آن دیگری که به عنوان عرفان خراسان از آن سخن گفته می گردد و امثال شمس تبریزی و این ها در قلمرو مفهومی عرفان خراسان قرار می گیرند و در تقابل باجریان ابن عربی هستند.

در این سوال آمده است که می توانیم بگوییم این عرفان یعنی عرفان خراسان عمل گراست؟ و مفهوم مخالفش این خواهد بود که عرفان ابن عربی عمل گرا نیست؟

آری چنین است، یعنی فرض بفرمایید که اگر ما یکی از چهره های عرفان خراسان را انتخاب کنیم، هر کسی که مد نظر شما باشد، مثلا بایزید، یا بو سعید را درنظر بگیرید، شمس تبریزی را در نظر بگیرید، آن هایی که در تذکره الاولیای عطار درباره شان آمده است، ما این ها را عرفان خراسان می دانیم و نقطه مقابل این جریان -که با پارادایم های خاص ابن عربی در قرن ششم شکل گرفته است- آن را می گوییم عرفان ابن عربی یا نظری.

شکی نیست که آن مجموعه ای که زیر چتر مفهومی عرفان خراسان قرار می گیرند ولو بسیاری از آن ها و بسیاری از مهم ترین آن ها خراسانی به آن معنا نیستند، شکی نیست نسبت به آنچه که ابن عربی و اتباع او را از آن ها جدا می کند، آن ها یعنی خراسانی ها بیشتر اهل عمل هستند.

یعنی آموزش های ابوالحسن خرقانی یا بوسعید، تا قدمای آنها. آن ها یک نوع عرفانی را می گویند که با زندگی روزمره انسان سروکار دارد، یا اخلاق عملی که آسایش انسان و تربیت انسان در جهت اجتماعی است گره خورده.

اما عرفان ابن عربی در جهت تئوری و نظری است و جالب است و آدم را مجذوب خودش می کند و برایش هیچ انسانی در آن اندازه که برای ابوسعید، انسان وجود دارد، وجود ندارد، انسان در دایره ابن عربی یکی از مفاهیم انتزاعی است که ابن عربی آن ها را به عنوان الحضرات الخمسه و الهیه معرفی می کند و آن انسان یک مفهوم ازلی و ابدی و درحقیقت یک تعبیر اساطیری، تجریدی و انتزاعی است.

کاری به این آدم کوچه و بازار ندارد؛ بنابراین سوالی که خانم کردند از این منظر از هر دو طرف قابل گسترش است، چه پارادایم های ویژه ابن عربی و اتباع او را درنظر بگیریم که بی نهایت متنوع است و شاید اگر بخواهیم این دو جریان عرفانی را با حوزه اصطلاحات شان، زبان شان و ترمینولوژی شان از هم جدا کنیم.

مثلا فصوص الحکم ابن عربی و الانسان الکامل عبدالکریم جیلی را با هم مقایسه کنیم، البته همین دو کتاب کافی است و به کتاب های دیگرشان احتیاج نداریم. عبدالکریم جیلی یک نسل یا دو نسل با ابن عربی فاصله دارد و یکی از تبیین کنندگان نظریه عرفانی ابن عربی است، با مقداری تصرفات و افزوده های ذهنی خودش که عملا بر دامنه ترمینولوژی و زبان عرفانی ابن عربی می افزاید.

از آن طرف هم در کنار آن کتاب ها، مثلا کتاب الرساله القشیریه ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن قشیری و کتاب اللمع ابونصر سراج طوسی را بردارید و بیایید این دو کتاب را بررسی کنید و زبان دقیق عرفان خراسان [که]در کتاب اللمع ابونصر وجود دارد [را]بخوانید.

ابونصر در سال 370 فوت شده و طبعا کتاب اللمع را در سال 350 [یعنی]در وسط قرن چهارم تالیف کرده است. امام قشیری هم تصور می کنم در 460 فوت کرده [یعنی]در وسط قرن پنجم. این دو متن کلاسیک و بسیار ارزشمند را بیاوریم و با حوصله و دقت بخوانیم و واژگان عرفانی این دو کتاب را به عنوان دو نمونه تیپیکال عرفان خراسانی بررسی کنیم و همین مطالعه را در حوزه زبان عرفانی موجود در کتاب های قبلی که گفتم انجام دهیم.

صرف مقایسه زبان عرفانی موجود در قشیریه و طوسی و صرف زبان عرفانی موجود در ابن عربی و جیلی به ما یاد می دهد یعنی گواهی می دهد که دو نگاه متفاوت از منظر فهم عرفانی دین یا نگاه هنری به الهیات اسلامی وجود دارد.

نه محکمی که باعث خنده شد

جواب سوال که تمام می گردد، می گوید نفر بعدی سوالش را بپرسد. پسری که کنارم نشسته است، از همان جایی که نشسته سوالش را می پرسد.

شفیعی متوجه سوال نمی گردد و می خواهد که پسر نزدیکش برود و سوال را بپرسد که باز هم به همان سوال قبلی برمی گردد و شفیعی در جوابش می گوید: فقط باید بگویم نه، همین.

همه کلاس به نه محکم او می خندند و پسر به سرجایش باز می گردد و باز هم دختری که سوال اول را پرسیده سوالی می پرسد درمورد عرفان خیام که شفیعی در جوابش می گوید: سوالت برخلاف سوال اول چرت است و اشتباه؛ خیام اصلا عرفانی ندارد.

جوابش که تمام می گردد تعداد دیگری از دانشجو ها دست شان را بالا می گیرند تا سوال بپرسند، اما شفیعی می گوید: بچه ها خسته شدم واقعا، بگذاریم برای جلسه بعد.

گل برای تولد

همه خسته نباشیدی می گویند و استاد از روی صندلی بلند می گردد، گل را دستم می گیرم و نزدیک می شوم، برمی گردد تا میکروفن را از پیراهنش جدا کند که سبد گل را دستم می بیند و می پرسد: برای من است؟ بله ای در جواب می گویم و ادامه می دهم: برای تولدتان گرفته ایم.

شادمان می گردد و با آن خنده ای که همیشه روی لبش است، تشکر می کند و می گوید: عزیزم ببر بذار در دفتر گروه و بگو که برای من است. دانشجو ها همین طور کنارش سه طبقه را راه می روند و سوال می پرسند، گاهی می ایستد و جواب می دهد و با آرامش با همه عکس می گیرد.

نزدیک در خروجی دانشکده که می رسد، دختری نزدیکش می گردد و می گوید مقاله ای دارم و می خواهم از شما سوالی بپرسم، شفیعی حدود 10 دقیقه صحبت کرده و راهنمایی اش می کند.

یک گام جلوتر بیا

وقتی سالن خلوت می گردد و تعداد کمتری دور و برش هستند، جلو می روم و می گویم: استاد 19 مهر تولد شماست. دانشجو ها خیلی شما را دوست دارند، می گردد یک جمله ای ما را میهمان کنید تا این همه دانشجو که شما را دوست دارند، شادمان شوند.

با خنده ممتدی می گوید: والا من خودم را در حدی نمی دانم که به جوانان این مملکت پند و اندرزی بدهم، ولی روایت می کنم پندی را که ابوسعید ابوالخیر داده و آن این است هر کسی از آنجا که هست بکوشد یک گام فراتر آید.

حضور مهندس و موسیقیدان در کلاس

تشکر می کنم و باز هم همه دنبالش می روند که یا عکس یادگاری بگیرند یا سوالی بپرسند، کنار می روم و به جمله ای که دوباره از او گرفته ام گوش می دهم، پسری نزدیک می گردد و می گوید: من از سال 91 به کلاس های استاد می آیم، دانشجوی لیسانس مهندسی پزشکی دانشگاه امیرکبیر بودم، ولی همه کلاس های سه شنبه ام را به خاطر این کلاس نمی رفتم تا استاد را ببینم، الان هم دانشجوی موسیقی در همین دانشگاه تهران هستم و باز هم این کلاس ها را از دست نمی دهم.

به نظرم هر کسی که عاشق ادبیات است، باید از این دو ساعت کلاس استفاده کند، چون اگر نیاید، خیلی چیز ها را از دست می دهد. صحبت مان که تمام می گردد، می خواهد برایش صوتی که از استاد گرفتم را بگذارم، گوش می دهد و می گوید این را در کتاب تذکره الاولیا هم آورده است، دوباره به جمعیت نزدیک می شوم و می گویم: استاد خواهشی دارم.

می گوید: بگذارید ببینم خانم چه می خواهد؟ می گویم: می خواهیم چند فریم عکس تکی از شما داشته باشیم. می خندد و می گوید: پس بگذار جلوی این مجسمه بایستم و عکس تان را بگیرید. جلوی مجسمه فردوسی می ایستد.

عکس ها گرفته می گردد و باز هم دانشجو ها تنهایش نمی گذارند و تا ماشین با او همراهی می کنند. اینجا دانشکده ادبیات دانشگاه تهران است، اما نه در یک روز عادی، بلکه در سه شنبه های دوست داشتنی این دانشگاه که از صبح تا ظهر در کلاس 442 طبقه سوم، برای خودش دیگر به یک رسم تبدیل شده است که دوستداران ادبیات را به این کلاس می کشاند. سه شنبه هایی دوست داشتنی که امیدواریم همچنان برقرار باشد.